Uzyskiwanie nasion

---

Nasiona nowych gatunków można kupić. Możemy także sami wyprodukować nasiona aby rozmnożyć rośliny z własnej kolekcji. W przypadku kaktusów uzyskania nasion jest proste i wymaga jedynie skutecznego zapylenia kwiatów. Polega ono na przeniesieniu pyłku z dojrzałych (pylących) pylników na znamię słupka.

Technika zapylania

Pyłek można przenieść przez proste "pogmeranie palcem", można użyć wacików na patyczkach lub pędzelka. Ważne jest aby jeden przyrząd do zapylania używać tylko w odniesieniu do jednego gatunku. Mieszańce międzygatunkowe w środowisku kaktusiarzy są bardzo niemile widziane. Stąd przy zapylaniu wielu roślin w kolekcji najekonomiczniejszym rozwiązaniem są waciki na patyczku. Dla każdej rośliny lub jednogatunkowej grupy roślin przydzielamy dedykowany patyczek. Aby nie doszło do pomyłki odkładamy go na korpusie kaktusa lub obok niego.

Zwykle wystarcza jednokrotne przeniesienie pyłku. Czasami trudno ocenić, czy pyłek jest już dojrzały a znamię gotowe do jego przyjęcia. Często pylniki w danym kwiecie i znamię słupka dojrzewają w różnym czasie, służy to utrudnieniu samozapyleniu, które z ewolucyjnego punktu widzenia zwykle nie jest korzystne. Dla większej pewności, gdy bardzo zależy nam na skutecznym zapyleniu, robimy to kilka razy, co kilka godzin lub raz dziennie, do czasu aż kwiat zwiędnie.

Samopylność

Gatunki samopylne wytworzą kiełkujące nasiona w kwiatach zapylonych swoim własnym pyłkiem, tj. pyłkiem z tego samego kwiatu, z innego kwiatu na tym samym egzemplarzu lub pyłkiem z innego egzemplarza ale będącego klonem (np. utworzonym z ukorzenionej odnóżki). Rośliny samopylne oczywiście tworzą też nasiona, gdy są zapylone pyłkiem pochodzącym z innego egzemplarza tego samego gatunku nie będącego klonem - czyli są obcopylne.

Samopylność nie jest zbyt częstym zjawiskiem w świecie roślin. Z ewolucyjnego punktu wiedzenia nie powoduje zmienności cech pomiędzy pokoleniami i populacja posługujące się głównie lub wyłącznie samopylnością lub rozmnażaniem wegetatywnym są bardziej narażone na wyginięcie przy zmianie warunków siedliskowych.

Wiele gatunków samopylnych znajduje się w rodzaju Rebutia i Aylostera, Mediolobivia. W wielu innych rodzajach zdarzają się gatunki samopylne, stanowią jednak mniejszość. Kwiaty w rodzaju Frailea są wręcz "zmuszone" do samopylności - nie zawsze otwierają się a mimo to dochodzi w ich wnętrzu do samozapylenia i tworzą się nasiona. Takie zjawisko nazywa się klejstogamią.

Obcopylność

Większość gatunków kaktusów jest obcopylna. Oznacza, to że aby uzyskać nasiona potrzebujemy przynajmniej dwóch egzemplarzy danego gatunku, nie będących przy tym klonem.

Obcopylność może być wyrażona z różną siłą. U niektórych gatunków, większa lub mniejsza część samozapyleń kończy się powodzeniem, u innych zawsze zawodzi.

Niektóre gatunki są obcopylne tylko względnie. Tzn. przy przełamaniu barier broniących przed samozapyleniem powiedzie się ono. Najprostszą barierą jest zróżnicowanie czasu dojrzewania pyłku i znamienia słupka w tym samym czasie. W takim razie czasem udaje się uchwycić moment gdy pyłek jest jeszcze aktywny a znamię słupka już dojrzało na tyle aby pyłek przyjąć. Warto próbować.

Przełamywanie obcopylności

U wielu gatunków ściśle obcopylnych można doprowadzić do samozapylenia stosując różne techniki wypracowane przez hodowców nowych odmian roślin. W praktyce amatorskiej w można spróbować łatwej techniki blokowania "auto-antykoncepcji" pyłkiem gatunku odlegle spokrewnionego.

Technika ta polega na przeniesieniu na znamię słupka zapylanego kwiatu pyłku innego gatunku kaktusa. Musi to być gatunek odlegle spokrewniony, tak aby nie było ryzyka, że dojdzie do skutecznego zapylenia i wytworzenia mieszańców. Można np. stosować pyłek Mammillaria na znamię Sulcorebutia, pyłek Echinocereus na Lobivia, itp. Kiełkujący obcy pyłek unieczynnia blokadę samozapylania. Równocześnie lub lepiej później o kilka godzin, przeniesiony własny pyłek wykonuje skuteczne samozapylenie.

Nie ma pewności, czy ta technika zadziała w przypadku konkretnego gatunku - brak tu szczegółowych badać dla setek gatunków kaktusów. Z mojej praktyki wynika, że czasami jest skuteczna. Powszechne jest stosowanie tej metody dla uzyskiwania nasion Eriocereus jusbertii. Wszystkie egzemplarza w kolekcjach tej popularnej podkładki są klonem. Nasiona uzyskuje się blokując obowiązkową obcopylność pyłkiem Echinopsis eyriesii lub innego gatunku kaktusa.

Oczywiście najlepiej i najłatwiej jest nie przełamywać barier samopylności a posiadać w kolekcji większą liczbę egzemplarzy tego samego gatunku, nie będących klonem i korzystać z dobrodziejstw obcopylności.

Ryzyko krzyżówek

Gatunki odlegle spokrewnione nie zapylają się wzajemnie swoim pyłkiem lub tworzą po zapyleniu niekiełkujące nasiona. Przypadki skutecznych, odległych zapyleń, np. międzyrodzajowych są bardzo rzadkie.

W obrębie rodzaju, a zwłaszcza pomiędzy blisko spokrewnionymi gatunkami łatwo dochodzi do krzyżówek. W naturze gatunki te są chronione np. barierami geograficznymi - rosną w różnych, odległych od siebie miejscach, barierami czasowymi - kwitną w różnym czasie, mogą wymagać udziału innych gatunków owadów do zapylania, itd. W kolekcji najważniejsza z barier, geograficzna, jest zniesiona. Dlatego może dochodzić do krzyżówek międzygatunkowych.

Powszechnie przyjęta jest wśród kolekcjonerów kaktusów duża niechęć do mieszańców. Wynika to chyba z tego, że bogactwo naturalnych gatunków, odmian, form stanowiskowych jest tak ogromne, że trudno jest zebrać kolekcję nawet w obrębie jednego większego rodzaju jak np. Sulcorebutia, Mammillaria, Echinocereus czy Lobivia. Nie ma potrzeby uciekać się do krzyżówek.

Na szczęście kaktusy nie są wiatropylne. Pyłek jest zawsze przenoszony przez owady, zwykle pszczoły, trzmiele i pokrewne błonkówki. Najpewniejszą metodą zabezpieczenie przed krzyżowaniem się równocześnie kwitnących roślin jest izolowanie kwiatów od owadów (np. przez przykrycie ich gazą lub umieszczenie roślin w izolatorze - pojemniku przykrytym drobną siatką. Jeśli kolekcja jest trzymana w szklarni można siatką zabezpieczyć drzwi i otwory wentylacyjne. Trzeba uwzględnić fakt, że osłabi to istotnie przepływ powietrza. Takie środki należy stosować, gdy musimy mieć pewność co do jakości nasion.

Zmniejsza ryzyko krzyżowych zapyleń szybkie zapylenie ręczne - kwiaty zapylone przez kolekcjonera są po niedługim czasie "zablokowane" na inny pyłek. W praktyce, gdy mieszka się w terenie ubogim w pszczoły i inne zapylacze, ryzyko krzyżowych zapyleń jest nieduże. Co innego, gdy mieszka się w pobliżu pasieki.

Synchronizacja kwitnienia

U większości gatunków kaktusów obserwuje się, u egzemplarzy tego samego gatunku, subtelną naturalną synchronizację końcowej fazy wzrostu pąków i otwierania kwiatów. Jej znaczenie ewolucyjne jest zrozumiałe. Pod wpływem bliżej nieokreślonych czynników (w grę wchodzą suma temperatur, długość dnia i dawka energii świetlej, itp.) inicjowany jest końcowy, gwałtowny wzrost pąków (kiedy w ciągu kilku dni mogą one kilkukrotnie powiększyć swoje rozmiary) i następnie rozkwitanie. W efekcie tej synchronizacji, grupy egzemplarzy należące do jednej populacji, rozkwitają równocześnie. Dzieje się tak nawet wtedy, gdy są umieszczone w różnych częściach kolekcji, w nieco innych warunkach. W tym samym czasie, egzemplarze pokrewnych gatunków lub reprezentanci innych populacji tego samego gatunku, rozkwitają w innym terminie.

Czasami jednak dochodzi do sytuacji, gdy mamy dwa egzemplarze tego samego gatunku, obcopylnego, które regularnie rok w rok kwitną niesynchronicznie. Nie możemy więc uzyskać własnych nasion tego gatunku. W takim wypadku można spróbować zsynchronizować kwitnienie obu egzemplarzy. Najłatwiej to uzyskać przez opóźnienie wzrostu pąków szybciej rozkwitającej rośliny, w końcowej fazie wzrostu tych pąków, niedługo przed rozkwitnięciem. Można to uzyskać umieszczając ją na potrzebny okres, ale nie dłużej jak 2-3 dni, w lodówce, oczywiście w części z dodatnią temperaturą. Udało mi się w ten sposób synchronizować kwitnienie obcopylnych egzemplarzy Gymnocalycium ragonesei.

---

Kolejny temat poradnika to prowadzenie wysiewu nasion.